Hajsyn nad Sobem. Należał pierwotnie do Sstwa bracławs., jak o tem zawiadamia lustracya 1615 r., poczem zamieszcza: „miasteczka Hayszyna possessorem iest Jadwiga Xiężna Rożyńska Odrzywolska, które P. Swierski małżonek iey przeszły, za przywileiem króla od lat 15 zasadził. Młyn o 2 kołach, kotłów gorzałczanych 30, browar pański, w którym wolno każdemu piwo warzyć у miód sycić, dawszy od kotła gr. 6“. Przywilej Zygmunta III pod d. 16 listop. 1621 r. jest w tej treści zawarty: z wdzięcznością uznajemy zasługi Jana Dzierżka rotmistrza naszego, z najszlachetniejszej w królestwie pochodzącego rodziny, który walecznością, jakoteż szczególną w sztuce wojennej biegłością odznaczając się, w wielu wyprawach wojennych i w świeżo przeciw Turkom wybuchłej wojnie, niezachwianej ku ojczyźnie wierności dał dowody. Na co mając wzgląd, nadajemy mu do ostatnich dni jego życia miasto Hajssyn z wszelkiemi przynależytościami, pod obowiązkiem wnoszenia corocznie do Rawy 1/4 części dochodu. (1) Również i Jan Kazimierz wynagradzając zasługi wojenne, wyraża pod d. 8 czerwca 1659 r: „chętnieśmy się do tego skłonili, aby slachetnemu Maxymowi Bułzie posłowi pułku hutnańskiego, (2) doświadczonemu woysk naszych W. X. ruskiego i Zaporowskiego żołnierzowi, cnotą, męstwem, odwagą у należytą ku nam у Rtey wiarą dobrze w różnych woiennych krwawych expeditiach, doświadczonemu żołnierzowi łaskę naszę oświadczyliżmy. Co tym prędzey czyniemy, im bardziey znamienite iego po te niespokojne у burzliwe czasy zasługi uważamy: tak bowiem życzliwością swoią, męstwem у odwagą obowiązał nasz maiestat ku sobie, że mu tylko dobrze czynić w podanych okazyach możemy. Skłaniamy się do proźby iego i do wniesioney za nim do nas W. Jana Wychowskiego Wdy kijowe, generalnego woysk naszych W. X. ruskiego i zaporows, hetmana instanter у zaras umyśliliźmy mu miasteczko nasze Haysin, nad rzeką Subem leżące, prawem wiecznym dziedzicznym, małżonce у potomkom iego, tak męskiey iako у białogłowskiey płci dać у konferować, iakosz ninieyszym przywileiem daiemy i konferuiemy. Które dobra ślachetny Maxim Bułza у potomkowie iego oboiey płci, mieć, trzymać, używać na potomne czasy, zamieniać, darować у przedać według woli swoiey bespiecznie może у mogą". Z powodu wszczętych wkrótce potem buntów kozackich, odebrane miasto nadawcy, wróciło do natury dóbr król. — Piotr Sudymuntowicz Czeczel Ssta kiślacki, wyjednał u Augusta III pod d. 9 stycznia 1745r. przywilej, na zaprowadzenie w Hajsynie, leżącym w Sstwie kiślackiin jarmarków w Isze niedziele: po W. Nocy, ś. Janie chrz., ś. Michale i N. Roku, każdy po tygodniu trwać mający. Utworzone następnie zostało Sstwo hajsyńskie, które zawierając włości: Kiślak, Karbowkę, Szurę i Mytlińce, należało podczas rewizyi 1789 r. do Stan. Szczęs. Potockiego gener. art. K. Ustanowiwszy lustrat. wnosić się mającą z dzierżawy opłatę zł. 22961, gr. 26 do skarbu Rptej, piszą: „mieszczanie okazali przywilej, w Grodnie 22 listop. 1744 r. na sądownictwo i wolności prawem magd. używane nadany (3). Zameczek nad Sobem, ze 3 stron wałem i dębowemi palisadami oprowadzony, do którego wjazd przez bramę z drzewa o 2 kondygnacyach; w środku dziedzińca rezydencya z drzewa, snopkami poszyta. W rynku ratusz nowy, u którego wierzch przez piorunowy ogień spalony; kłoda do wymierzania zboża, kramnice z drzewa, gontami pokryte; cerkiew’ uniacka ś. Mikołaja z drzewa, domów chrześ. i żydowskich w rynku 48, za- tylnych żydows. 33, chałup na przedmieściach 183. Przedmicszczanie czynsz od gruntu opłacają, pańszczyzny na miesiąc po dniu 1 i rocznie po dni 2 letnich odrabiają i szarwarków 12; dziesięciny pszczelnej pień 10ty oddają, od zbywającego zaś każdego od dziesięciny pnia, po gr. 18 płacą. Dla porządku: wójta i burmistrza, dla usługi i beśpieczeństwa w czasie jamarków kozaków 4, niemniej asaułę dla wypędzania pańszczyzny, zostawujemy. Użalenie mieszczan i gromad: są- siedzi różni, to przez rewolucye krajowe, to przez oddanie Sstwa w lenność Kozakom Zaporowskim i rozdzielenie na hajsyńskie i kiślackie, to przez porę sposobną, gdy po zbuntowanych Kozakach znowu do króla wracać się dobra miały, odry wali grunta i lasy, i jakby po rebelizantach wolno brać było, zajmowali grunta król., na nich wioski poosadzali, lasów wieie zajęli. Były processa i kłótnie graniczne; miasto Stara Kuna wsią będące, teraz Maryanówką przezwane, rozprzestrzeniając Siedliszcze swoje po obopol Sobu, przeszło rzeki Kuhlicz i Kunkę graniczne i zabrało gruntów wiele, a formując sobie prawność do Wilołdowego mostu, chce zatrzeć tegoż mostu ślady na rzece Sobie będące, w bliskości po pod wsią Kuną i pod skałą, teraz nawet widoczne — most w Hajsynie, za most Witołdów bez żadnego fundamentu mianuje (4). Z pasiek płaciliśmy oczkowe po gr. 13 od pnia, teraz po gr. 18 opłacamy. Po słodkiej pamięci Piotrze Czeczelu Sście, trochę za Czeczelowej, potem coraz więcej podniesiono podatki, i co po zł. 8 z paru płacić powinni byli mieszczanie i gromady, po 18 teraz opłacają. Czynsze, jeśli takie jak dotąd utrzymane zostaną, nie będzie pewnej intraty skarbowi, bo osiadłość zmniejszy się coraz i rozchodzić się lud będzie, gdyż granicami ścieśnione grunta, zaledwo do życia cbleba dostarczą, a podatku opłacac nie będzie funduszu".
1) Ks. metr. Tom. 167. s.97
2)Maxym Bulyha (sic) nobilitowany na sejmie . r. T. L.
3)Jbid. Тош 1.1 so. 13:3. u Ksicza Mclryk VVarsznuskicli 17-6 sir. 97.
4)Starosytua Potska Balinskiego і Lipinskiego Tom 11 str. 1333 i 1335.